Kolejną jednostką samorządu terytorialnego w Polsce jest miasto na prawach powiatu. Czasami określane potocznie jako powiat grodzki lub powiat miejski. Natomiast mieszkańcy tego obszaru tworzą z mocy prawa lokalną wspólnotę samorządową. W Polsce według stanu z początku 2018 roku istnieje 66 miast ma status miasta na prawach powiatu.
Zakres działania i zadania powiatu są określone w Ustawie z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym. Do głównych zadań jednostki jaką jest miasto na prawach powiatu należy:
1) edukacja publiczna;
2) promocja i ochrona zdrowia;
3) pomoc społeczna;
3a) wspieranie rodziny i systemu pieczy zastępczej;
4) polityka prorodzinnej;
5) wspieranie osób niepełnosprawnych;
6) organizacja transportu zbiorowego i dróg publicznych;
7) działanie w zakresie kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami;
8) działanie w zakresie kultury fizycznej i turystyki;
9) działalność w zakresie geodezji, kartografii i katastru;
10) gospodarka nieruchomościami;
11) administracja architektoniczno-budowlanej;
12) gospodarka wodna;
13) ochrona środowiska i przyrody;
14) działalność w zakresie rolnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego;
15) organizacja i utrzymanie porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli;
16) ochrona przeciwpowodziowa, w tym wyposażenie i utrzymanie powiatowego magazynu przeciwpowodziowego, przeciwpożarowego i zapobieganie innym nadzwyczajnym zagrożeniom życia i zdrowia ludzi oraz środowiska;
17) przeciwdziałanie bezrobociu oraz aktywizacja lokalnego rynku pracy;
18) ochrona praw konsumenta;
19) utrzymanie powiatowych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych;
20) obronność;
21) promocja powiatu;
22) współpraca i działalności na rzecz organizacji pozarządowych oraz podmiotów o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2018 r. poz. 450, 650 i 723);
23) działalność w zakresie telekomunikacji.
Do zadań publicznych powiatu należy również zapewnienie wykonywania określonych w ustawach zadań i kompetencji kierowników powiatowych służb, inspekcji i straży. Ustawy mogą wyznaczać niektóre zadania należące do zakresu działania powiatu jako zadania z zakresu administracji rządowej, wykonywane przez powiat. Powiat może również, na uzasadniony wniosek zainteresowanej gminy przekazuje jej zadania z zakresu swojej właściwości na warunkach ustalonych w porozumieniu. Warto zaznaczyć, że zadania powiatu nie mogą naruszać zakresu działania gmin. Również powiat może mieć obowiązek wykonywania zadań z zakresu organizacji przygotowań i przeprowadzenia wyborów powszechnych oraz referendów.
Powiat może wspierać w zakresie administracji, finansowania i organizacji:
1) jednostki organizacji powiatu zaliczane do sektora finansów publicznych,
2) powiatowe instytucje kultury,
3) inne zaliczane do sektora finansów publicznych powiatowym osobom prawnym utworzonym na podstawie odrębnych ustaw w celu wykonywania zadań publicznych, z wyłączeniem przedsiębiorstw, instytutów badawczych, banków i spółek prawa handlowego.
Władze powiatu
Organami powiatu są: rada powiatu i zarząd powiatu. Działalność organów powiatu jest jawna, która obejmuje w szczególności prawo obywateli do uzyskiwania informacji, wstępu na sesje rady powiatu i posiedzenia jej komisji, a także dostępu do dokumentów wynikających z wykonywania zadań publicznych, w tym protokołów posiedzeń organów powiatu i komisji rady powiatu. Natomiast statut powiatu określa zasady dostępu do dokumentów i korzystania z nich.
Organem stanowiącym i kontrolnym miasta na prawach powiatu jest rada powiatu. Wybierana raz na 5 lat. Zgodnie z ustawą – w skład rady powiatu wchodzą radni w liczbie piętnastu w powiatach liczących do 40 000 mieszkańców oraz po dwóch na każde kolejne rozpoczęte 20 000 mieszkańców, ale nie więcej niż dwudziestu dziewięciu radnych. Radni wybierani są w wyborach bezpośrednich.
Do głównych zadań rady powiatu należy:
1) stanowienie aktów prawa miejscowego, w tym statutu powiatu;
2) dokonywanie wyboru i odwołanie zarządu oraz wyznaczenie wynagrodzenia jego przewodniczącego;
3) powołanie i odwołanie, na wniosek starosty, skarbnika powiatu, będącego głównym księgowym budżetu powiatu;
4) określanie kierunków działania zarządu powiatu oraz rozpatrywanie sprawozdania z działalności zarządu, w tym z działalności finansowej;
5) uchwalanie budżetu powiatu;
6) rozpatrywanie sprawozdania z wykonania budżetu oraz podejmowanie uchwały w sprawie udzielenia lub nieudzielenia absolutorium dla zarządu z tego tytułu;
6a) rozpatrywanie raportu o stanie powiatu oraz podejmowanie uchwały w sprawie udzielenia lub nieudzielenia wotum zaufania dla zarządu z tego tytułu;
7) podejmowanie uchwał w sprawach wysokości podatków i opłat w granicach określonych ustawami;
8) podejmowanie uchwał w sprawach majątkowych powiatu dotyczących:
- a) zasad nabywania, zbywania i obciążania nieruchomości oraz ich wydzierżawiania lub wynajmowania na czas oznaczony dłuższy niż 3 lata lub na czas nieoznaczony, (…)
- b) emitowania obligacji oraz określania zasad ich zbywania, nabywania i wykupu,
- c) zaciągania długoterminowych pożyczek i kredytów,
- d) ustalania maksymalnej wysokości pożyczek i kredytów krótkoterminowych zaciąganych przez zarząd oraz maksymalnej wysokości pożyczek i poręczeń udzielanych przez zarząd w roku budżetowym,
- e) zobowiązań w zakresie podejmowania inwestycji i remontów o wartości przekraczającej granicę ustaloną corocznie przez radę,
- f) tworzenia i przystępowania do związków, stowarzyszeń, fundacji i spółdzielni oraz ich rozwiązywania lub występowania z nich,
- g) tworzenia i przystępowania do spółek, ich rozwiązywania i występowania z nich oraz określania zasad wnoszenia wkładów oraz obejmowania, nabywania i zbywania udziałów i akcji,
- h) współdziałania z innymi powiatami i z gminami, jeżeli związane jest to z koniecznością wydzielenia majątku,
- i) tworzenia, przekształcania i likwidacji jednostek organizacyjnych oraz wyposażania ich w majątek; 8a) podejmowanie uchwał w sprawie przyjęcia zadań z zakresu administracji rządowej oraz w sprawie powierzenia prowadzenia zadań publicznych;
9) określanie wysokości sumy, do której zarząd może samodzielnie zaciągać zobowiązania;
9a) podejmowanie uchwał w sprawach współpracy ze społecznościami lokalnymi innych państw oraz przystępowania do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych;
9b) uchwalanie powiatowego programu zapobiegania przestępczości oraz ochrony bezpieczeństwa obywateli i porządku publicznego;
9c) uchwalanie powiatowego programu przeciwdziałania bezrobociu oraz aktywizacji lokalnego rynku pracy;
9ca) przyjmowanie programów rozwoju w trybie określonym w przepisach o zasadach prowadzenia polityki rozwoju;
9d) dokonywanie oceny stanu bezpieczeństwa przeciwpożarowego i zabezpieczenia przeciwpowodziowego powiatu;
10) podejmowanie uchwał w sprawach herbu powiatu i flagi powiatu;
10a) podejmowanie uchwał w sprawie zasad udzielania stypendiów dla uczniów i studentów;
11) podejmowanie uchwał w innych sprawach zastrzeżonych ustawami do kompetencji rady powiatu.
Głosowania rady powiatu
Uchwały rady i zarządu powiatu zapadają zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowego składu rady (zarządu), w głosowaniu jawnym, chyba że przepisy ustawy stanowią inaczej.
Przewodniczący jest wybierany z grona rady powiatu bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowego składu rady, w głosowaniu tajnym. Rada powiatu, wybiera również jednego lub dwóch wiceprzewodniczących.
Przewodniczący jest odpowiedzialny za organizowanie pracy rady oraz prowadzenie obrad rady. Przewodniczący może wyznaczyć do wykonywania swoich zadań wiceprzewodniczącego.
Również przewodniczący zwołuje sesje na których obraduje rada. Sesje rady zwoływane są w miarę potrzeby, nie rzadziej jednak niż raz na kwartał. Działalność zarządu oraz powiatowych jednostek organizacyjnych jest kontrolowana przez radę powiatu. W tym celu powołuje się komisję rewizyjną.
Mieszkańcy danego powiatu mogą składać wnioski, petycje i skargi na działania zarządu powiatu i powiatowych jednostek organizacyjnych. W tym celu rada powiatu rozpatruje je i powołuje komisję wniosków, petycji i skarg.
Radni
Zgodnie z ustawą – Radny obowiązany jest kierować się dobrem wspólnoty samorządowej powiatu. Radny utrzymuje stałą więź z mieszkańcami oraz ich organizacjami, a w szczególności przyjmuje zgłaszane przez mieszkańców powiatu postulaty i przedstawia je organom powiatu do rozpatrzenia, nie jest jednak związany instrukcjami wyborców.
Radny powinien uczestniczyć w pracach organów powiatu oraz powiatowych jednostek organizacyjnych, do których został wybrany lub desygnowany.
Warto przypomnieć, że w sprawach dotyczących powiatu radni mogą kierować interpelacje i zapytania do starosty. Interpelacja powinna wiązać się z ważnymi i aktualnymi zagadnieniami dotyczącymi powiatu. W interpelacji powinna znaleźć się krótka informacja o stanie faktycznym przedmiotu oraz wynikające z niej pytania.
Następnie interpelacje i zapytania składane są na piśmie do przewodniczącego rady, który przekazuje je niezwłocznie staroście. Starosta, lub osoba przez niego wyznaczona, jest zobowiązana udzielić odpowiedzi na piśmie nie później niż w terminie 14 dni od dnia otrzymania interpelacji lub zapytania.
Zarząd powiatu
Zarząd powiatu jest organem wykonawczym powiatu, w jego skład wchodzą starosta jako jego przewodniczący, wicestarosta i pozostali członkowie. Zarząd powiatu ma takie same zobowiązania w stosunku do mieszkańców tego terytorium powiatu jak radni.
Zarząd jest wybierany przez radę powiatu w liczbie od 3 do 5 osób, w tym starostę i wicestarostę, w ciągu 3 miesięcy od dnia ogłoszenia wyników wyborów przez właściwy organ wyborczy. Starosta jest wybierany bezwzględną większością głosów ustawowego składu rady, w głosowaniu tajnym.
Zarządu powiatu odpowiedzialny jest za:
1) przygotowywanie projektów uchwał rady;
2) wykonywanie uchwał rady;
2a) opracowywanie programów rozwoju w trybie określonym w przepisach o zasadach prowadzenia polityki rozwoju;
3) gospodarowanie mieniem powiatu;
4) wykonywanie budżetu powiatu;
5) zatrudnianie i zwalnianie kierowników jednostek organizacyjnych powiatu;
6) uchwalanie regulaminu organizacyjnego starostwa powiatowego.
- W realizacji zadań zarząd powiatu podlega wyłącznie radzie powiatu.
- Organizację wewnętrzną oraz tryb pracy zarządu określa statut powiatu.
- Statut powiatu podlega ogłoszeniu w wojewódzkim dzienniku urzędowym.
Zarząd powiatu odpowiada również za organizację i zasady funkcjonowania jednostek organizacyjnych powiatu określone regulaminem.
Decyzje opublikowane przez zarząd powiatu z zakresu administracji publicznej podpisuje starosta. W dokumencie wymienia się imiona i nazwiska członków zarządu, którzy uczestniczyli w wydaniu decyzji.
Starostwo powiatowe
Starostwo powiatowe oraz jednostki organizacyjne powiatu (w tym urząd pracy) wykonuje zadania powiatu wyznaczone przez zarząd. Natomiast kierownicy powiatowych służb, inspekcji i straży spełniają określone w ustawach zadania i kompetencje przy pomocy jednostek organizacyjnych – komend i inspektoratów.
Starosta jest kierownikiem starostwa powiatowego oraz zwierzchnikiem służbowym pracowników starostwa i kierowników jednostek organizacyjnych powiatu oraz zwierzchnikiem powiatowych służb, inspekcji i straży.
Warto zaznaczyć, że zgodnie z ustawą o samorządzie powiatowym – jednostki organizacyjne stanowiące aparat pomocniczy kierowników powiatowych służb, inspekcji i straży może tworzyć, przekształcać i likwidować wojewoda, na wniosek starosty, zaopiniowany przez właściwego kierownika zespolonej służby, inspekcji lub straży wojewódzkiej, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej.
Jednym z głównych organów administracyjnych powiatu jest starostwo powiatowe. Pracę zarządu wyznacza starosta powiatu i starostwa powiatowego, prowadzi bieżące sprawy powiatu oraz reprezentuje powiat na zewnątrz. Również starosta planuje działania operacyjne ochrony przed powodzią oraz ogłasza i odwołuje pogotowie i alarm przeciwpowodziowy.
Natomiast w sprawach nagłych, stanowiących zagrożenie interesu publicznego, bezpośrednio groźnych dla zdrowia i życia oraz w sprawach mogących spowodować znaczne straty materialne starosta podejmuje niezbędne czynności należące do właściwości zarządu powiatu.
Komisja bezpieczeństwa i porządku jest odpowiedzialna za realizację zadań starosty z zakresu zwierzchnictwa nad powiatowymi służbami, inspekcjami i strażami oraz zadań określonych w ustawach w zakresie porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli.
Do zadań komisji należy:
1) ocena zagrożeń porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli na terenie powiatu;
2) opiniowanie pracy Policji i innych powiatowych służb, inspekcji i straży, a także jednostek organizacyjnych wykonujących na terenie powiatu zadania z zakresu porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli;
3) przygotowywanie projektu powiatowego programu zapobiegania przestępczości oraz porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli;
4) opiniowanie projektów innych programów współdziałania Policji i innych powiatowych służb, inspekcji i straży oraz jednostek organizacyjnych wykonujących na terenie powiatu zadania z zakresu porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli;
5) opiniowanie projektu budżetu powiatu – w zakresie, o którym mowa w pkt 1;
6) opiniowanie projektów aktów prawa miejscowego i innych dokumentów w sprawach związanych z wykonywaniem zadań, o których mowa w pkt 1, 2 i 4;
7) opiniowanie, zleconych przez starostę, innych niż wymienione w pkt 2 i pkt 4–6 zagadnień dotyczących porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli.
Mieszkańcy powiatu
Grupa mieszkańców powiatu, posiadających czynne prawa wyborcze do organu stanowiącego, może wystąpić z obywatelską inicjatywą uchwałodawczą.
Wówczas taka grupa mieszkańców, musi liczyć:
1) w powiecie do 100 000 mieszkańców – co najmniej 300 osób;
2) w powiecie powyżej 100 000 mieszkańców – co najmniej 500 osób.
Następnie projekt uchwały zgłoszony w ramach obywatelskiej inicjatywy uchwałodawczej staje się przedmiotem obrad rady powiatu na najbliższej sesji po złożeniu projektu, jednak nie później niż po upływie 3 miesięcy od dnia złożenia projektu.
Jednak to rada powiatu określa szczegółowe zasady wnoszenia inicjatyw obywatelskich, zasady tworzenia komitetów inicjatyw uchwałodawczych, zasady promocji obywatelskich inicjatyw uchwałodawczych, formalne wymogi, jakim muszą odpowiadać składane projekty, z zastrzeżeniem przepisów niniejszej ustawy.
Współpraca miedzy powiatami
W celu wspólnego wykonywania zadań publicznych, w tym wydawania decyzji w indywidualnych sprawach z zakresu administracji publicznej, powiaty mogą tworzyć związki z innymi powiatami. Również gmina może przystąpić do związku, wówczas następuje przekształcenie związku powiatów w związek powiatowo-gminny.
Miasta na prawach powiatu
Miastom, które w dniu 31 grudnia 1998 r. liczyły więcej niż 100 000 mieszkańców, a także miastom, które z tym dniem przestały być siedzibami wojewodów (chyba że na wniosek właściwej rady miejskiej odstąpiono od nadania miastu praw powiatu), oraz tym, którym nadano status miasta na prawach powiatu, przy dokonywaniu pierwszego podziału administracyjnego kraju na powiaty przysługują prawa powiatu.
Funkcje organów powiatu w miastach na prawach powiatu sprawuje:
1) rada miasta;
2) prezydent miasta.