Stowarzyszenie „Rzeczpospolita Samorządna” od lat wspiera rozwój społeczny, gospodarczy i kulturowy wspólnot lokalnych na Dolnym Śląsku. Doceniając także znaczenie działalności naukowo-badawczej, Stowarzyszenie zaangażowało się w ostatnim czasie w obszarze nauki i szkoleń, o czym w wywiadzie opowiadają członkowie władz Stowarzyszenia.
Nie tak dawno świętowaliśmy okrągłą, trzydziestą rocznicę odrodzenia samorządu terytorialnego w Polsce. Od pierwszych w pełni wolnych wyborów do rad gmin w 1990 roku przeszliśmy jako kraj i jako społeczeństwo długą drogę. Jak samorząd terytorialny wpływał na aktywizację obywatelską, budowanie świadomości politycznej i rozwój ekonomiczny w III RP? Jaką rolę pełni on obecnie?
W 1990 roku Polacy po raz pierwszy poszli wybrać radnych w swoich gminach. Od tego czasu obserwujemy dynamiczny rozwój samorządności, obywatelskości jak również wyraźną poprawę standardu życia mieszkańców. Były to fundamentalne zmiany, które przyczyniły się wydatnie do odrodzenia Polski samorządowej i przełożyły się na rozwój ekonomiczny i polityczny całego kraju. Miały też być jednym z podstawowych – o ile nie najważniejszych – mechanizmów budowy społeczeństwa obywatelskiego i wyeliminowania niegospodarności typowej dla PRL. Dzięki pierwszym wolnym wyborom udało się nareszcie przełamać monopol dotychczasowej władzy, zastąpić jednolitą administrację państwową modelem dualistycznym, nadać gminom osobowość prawną i usamodzielnić je finansowo, znosząc poprzednie całkowite uzależnienie od budżetu państwa. Mianowanych przez PZPR – na ogół oderwanych od społeczności lokalnej – urzędników zastąpili reprezentanci wybierani przez mieszkańców. Decentralizacja władzy stała się faktem, choć jej realizacja wiązała się – i wiąże nadal – z licznymi problemami. Co istotne, przyjęty model samorządu nie był importem, lecz nawiązywał do polskich tradycji i praktyki, gdyż, jak to ujął Jerzy Regulski, nowy ustrój był tworzony przez Polaków i dla Polaków, bo „samorząd jest taki, jaki jest naród”, odzwierciedlając jego zalety, słabości, nawyki i charakter. Ostatnie 30 lat to jeden z najlepszych okresów w historii Rzeczypospolitej, co zawdzięczamy w dużej mierze właśnie wprowadzeniu w latach 90. systemu zdecentralizowanego, skonsolidowanego terytorialnie i opartego na odpowiedzialności politycznej wybieralnych władz oraz obywatelskiej kontroli administracji i wydatków publicznych. Nie ulega wątpliwości, że to samorząd terytorialny nie do poznania zmienił wsie, miasteczka, miasta, a później powiaty i województwa. Z perspektywy trzech dekad okazał się on nie tylko skuteczną, praktyczną szkołą demokracji, ale także doniosłą siłą sprawczą postępu cywilizacyjno-kulturowego w naszym kraju.
Ostatnie 30 lat to jeden z najlepszych okresów w historii Rzeczypospolitej, co zawdzięczamy w dużej mierze właśnie wprowadzeniu w latach 90. systemu zdecentralizowanego, skonsolidowanego terytorialnie i opartego na odpowiedzialności politycznej wybieralnych władz oraz obywatelskiej kontroli administracji i wydatków publicznych.
Samorządowcy to najczęściej ludzie otwarci na współpracę i szukający szerokiego porozumienia dla dobra swoich małych ojczyzn. Jakie jest znaczenie takich organizacji jak Stowarzyszenie „Rzeczpospolita Samorządna”, które zrzesza kilkadziesiąt jednostek samorządu terytorialnego z całego Dolnego Śląska?
Stowarzyszenia takie jak Rzeczpospolita Samorządna mogą odegrać istotną rolę przede wszystkim w procesie wspierania rozwoju społecznego, gospodarczego i kulturowego małych ojczyzn. Kreują nową perspektywę integracji wspólnot lokalnych, ułatwiają też promocję oraz realizację wspólnych interesów jednostek samorządu terytorialnego wchodzących w skład stowarzyszeń. Celem jest wspólne działanie ponad politycznymi i partyjnymi podziałami, które uznajemy za kluczowe dla kształtowania samorządności w Polsce. Apolityczność cechuje przecież wielu działaczy samorządowych – podkreślają oni przy wielu okazjach, że sprawy światopoglądowe i ideologiczne są w codziennej, trudnej pracy samorządowców kwestią drugorzędną: wszak sprawna komunikacja miejska, usługi komunalne na wysokim poziomie czy rozbudowana infrastruktura służą tak samo wszystkim mieszkańcom niezależnie od poglądów. Stowarzyszenia stwarzają przy tym wiele możliwości; działania gmin są bardziej efektywne gdy współpracują one z innymi jednostkami i tworzą koalicje, dzięki czemu mogą zwiększać swoje zasoby, poprawiać jakość usług oraz potęgować wpływ na polityki publiczne. Współpraca z innymi jednostkami wzmacnia je także w sytuacji presji, takiej jak kryzys uchodźczy czy energetyczny. Ale nie chodzi tylko o techniczną skuteczność: stowarzyszenie winno być także platformą wymiany poglądów. Uważamy, że lokalna, ogólnokrajowa czy międzynarodowa debata dotycząca samorządu terytorialnego nie powinna mieć charakteru wyłącznie okazjonalnego. Jak słusznie zauważył prof. Hubert Izdebski, należy nieustannie dyskutować o tym, jak umacniać i doskonalić samorząd. Zawsze będzie można poprawić regulacje, zawsze będą nowe instytucje, które można będzie wprowadzić lub usprawnić. Zawsze będą pojawiać się dobre rozwiązania i praktyki przetestowane w innych krajach, które być może będzie można zastosować w polskim samorządzie terytorialnym. Stowarzyszenia takie jak Rzeczpospolita Samorządna mogą nie tylko realizować twarde projekty ale inspirować i organizować debatę publiczną lub działać na zasadzie zbliżonej do think-tanków.
Uważamy, że lokalna, ogólnokrajowa czy międzynarodowa debata dotycząca samorządu terytorialnego nie powinna mieć charakteru wyłącznie okazjonalnego.
Poza realizacją m.in. projektów infrastrukturalnych na rzecz lokalnych wspólnot, Stowarzyszenie „Rzeczpospolita Samorządna” angażuje się także w działalność naukowo-badawczą i szkoleniową. Skąd pomysł zaangażowania Stowarzyszenia właśnie w tym obszarze?
Pomysł zrodził się w gronie doświadczonych samorządowców tworzących obecnie fundament Stowarzyszenia Rzeczpospolita Samorządna. W szczególności ideę tę promował Prezydent Lubina Robert Raczyński, który był świadkiem i aktywnym uczestnikiem przemian ustrojowych, jakie dokonały się na szczeblu lokalnym na przestrzeni ostatnich 30 lat. Zawsze podkreślał, że silny i skuteczny samorząd jest podstawą rozwoju Polski, a praca blisko ludzi i zaangażowanie mieszkańców do współdecydowania o sprawach publicznych to najlepsza droga do zbudowania społeczeństwa prawdziwie obywatelskiego. Istotne było też wsparcie Marszałka Województwa Dolnośląskiego Cezarego Przybylskiego oraz przewodniczącego Rzeczpospolitej Samorządnej Michała Rado. Dla członków Stowarzyszenia ważne jest, aby nie zaprzepaścić osiągnięć sprzed 30 lat, bo samorządność – pomimo tego, że już silnie zakorzeniona i na trwałe wpisana w polski krajobraz – okazuje się krucha i wrażliwa na wstrząsy polityczne. Przejawem tej wrażliwości są współczesne problemy samorządowców polskich, będące rezultatem nieustannych prób zawłaszczenia samorządów przez partie polityczne i przeniesienia sejmowej walki na grunt lokalny. A przecież rozwiązywanie problemów lokalnej społeczności powinno wykraczać poza spory ideologiczne, typowe dla polityki krajowej i skupiać się na właściwie rozumianej polityce lokalnej, polegającej na działaniu na rzecz dobra wspólnoty. Praktyka jednak znacząco odbiega od teorii. Co więcej, działania prezydentów i rad miejskich w największych miastach Polski coraz częściej polegają nie tyle na zabezpieczaniu interesów mieszkańców co promowaniu ideologicznej agendy. Polityczna polaryzacja zarysowuje się wyraźnie już na szczeblu samorządu gminnego. Na to wszystko nakłada się tendencja do centralizacji, stanowiąca zaprzeczenie ducha reform z lat 90. oraz pogorszenie stanu finansów jednostek samorządu terytorialnego, na które spada ciężar walki z kolejnymi zagrożeniami, takimi jak pandemia czy kryzys uchodźczy. O tych wszystkich problemach chcą rozmawiać nie tylko samorządowcy ale także świat nauki i wszyscy Ci, którzy doceniają znaczenie samorządu terytorialnego w procesie kształtowania społeczeństwa obywatelskiego.
Rozwiązywanie problemów lokalnej społeczności powinno wykraczać poza spory ideologiczne, typowe dla polityki krajowej i skupiać się na właściwie rozumianej polityce lokalnej, polegającej na działaniu na rzecz dobra wspólnoty.
Zatem stowarzyszenia, takie jak Rzeczpospolita Samorządna, mogą stanowić idealne miejsce debaty, ale też wspólnego działania na rzecz promocji i rozwoju idei samorządności. Warto bowiem podkreślić, że pomimo silnego i obszernego umocowania samorządności w tradycji oraz w prawie polskim i unijnym porządku prawnym, obserwujemy relatywną słabość doktryny konstytucyjnej, dotyczącej miejsca samorządu terytorialnego w systemie władz publicznych. Tymczasem, aby zapewnić realizację polityk nakierowanych na rozwój wspólnot lokalnych, a zarazem doprowadzić do rzeczywistego zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego, potrzebna jest rzetelna debata i analiza polityk, procedur i procesów, która stanie się podstawą zmian. O ile bowiem niektóre problemy mogą być rozwiązane na poziomie jednostek samorządu terytorialnego, inne mogą wymagać głębokich zmian ustawowych czy systemowych określających ustrój samorządu lub określających sposób prowadzenia polityk dotyczących spraw najbliższych mieszkańcom. W rezultacie pojawiła się koncepcja wzbogacenia działań Stowarzyszenia przez działalność oświatową, doradczą, naukową i badawczą ukierunkowaną na problematykę samorządu terytorialnego. Chcemy ponadto wykorzystać bogaty bagaż doświadczeń byłych działaczy oraz ich wiedzę praktyczną, a także rozwijać działalność szkoleniową z uwzględnieniem potrzeb dolnośląskich samorządów lokalnych.
Funkcjonowanie społeczności lokalnych może być niezmiernie ciekawym tematem badawczym. Jakie projekty naukowe do tej pory zrealizowano pod patronatem Stowarzyszenia, a w jakie działania jest zaangażowane obecnie?
Funkcjonowanie społeczności lokalnych stanowi niewątpliwie interesujący przedmiot badań dla naukowców różnych dyscyplin, niemniej chcemy, aby istotną ich część stanowiły badania stosowane, czyli podejmowane celem zdobycia nowej wiedzy i zorientowane przede wszystkim na zastosowanie w praktyce. Temu służył pierwszy projekt zrealizowanym przez Rzeczpospolitą Samorządną, sfinalizowany w postaci raportu dotyczącego preferencji politycznych obywateli w wyborach samorządowych na Dolnym Śląsku. Jego wyniki chcemy przeanalizować w toku najbliższej konferencji zorganizowanej dla członków Stowarzyszenia. Dopiero rozpoczynamy naszą działalność badawczą i mamy świadomość, że budowanie marki to nie zadanie na kilka miesięcy, dlatego już inicjujemy badania nad doktryną samorządności terytorialnej i znaczeniem samorządu terytorialnego w procesie dostarczania wysokiej jakości usług publicznych dla obywateli na poziomie lokalnym. Chcemy też analizować modele zarządzania sprawami publicznymi przez samorządowe gminy w Polsce, a także ustrój samorządu terytorialnego w naszym kraju na tle relacji z władzami centralnymi. Samorząd terytorialny w perspektywie integracji europejskiej i współpracy terytorialnej ze społecznościami lokalnymi w Europie również stanowi istotny przedmiot badań, podobnie jak problematyka dyplomacji samorządowej, realizowanej dynamicznie przez np. przez władze Serocka. Za badawczy priorytet uznaliśmy udział społeczności lokalnych w procesie zarządzania rozwojem lokalnym na poziomie gminnym w Polsce, czego dotyczy realizowany obecnie przez badaczy Uniwersytetu Wrocławskiego projekt pt. Uczestnictwo społeczności lokalnych w procesie zarządzania rozwojem lokalnym na poziomie gminnym w Polsce. Jego celem jest zdiagnozowanie czynników społecznych, ekonomicznych, kulturowych, politycznych i innych które mają wpływ na zaangażowanie społeczności lokalnych w lokalne życie polityczne oraz aktywność społeczną na poziomie polskich gmin. Wyniki prowadzonych badań pragniemy publikować i omawiać w toku konferencji, które stanowiłyby okazję do wymiany wiedzy i doświadczeń, a także rozwoju współpracy pomiędzy środowiskami akademickimi oraz praktykami.
A jakie plany na przyszłość ma Stowarzyszenie „Rzeczpospolita Samorządna”?
Nasze plany są ściśle skorelowane z kondycją samorządu terytorialnego w kraju, będziemy zatem wspierać działania ukierunkowane na uzyskanie realnego wpływu przez samorządy na kształtowanie polityki w Polsce, odpolitycznienie i profesjonalizację samorządów oraz rozwój i upowszechnianie wiedzy w tym zakresie. Podstawą będzie prowadzenie badań oraz analiz w obszarach związanych z celami Stowarzyszenia oraz przygotowywanie raportów i rekomendowanie rozwiązań mających na celu wspieranie rozwoju samorządności lokalnej oraz prowadzenie doradztwa w tym zakresie. W przyszłości chcielibyśmy poszerzyć działalność poza Dolny Śląsk i współpracować z innymi doświadczonymi organizacjami, takimi jak Mazowiecka Wspólnota Samorządowa, która realizuje wiele interesujących przedsięwzięć.
Podstawą będzie prowadzenie badań oraz analiz w obszarach związanych z celami Stowarzyszenia oraz przygotowywanie raportów i rekomendowanie rozwiązań mających na celu wspieranie rozwoju samorządności lokalnej oraz prowadzenie doradztwa w tym zakresie.
Planujemy też upowszechnianie wiedzy naukowej o samorządach poprzez publikację krótkich tekstów publicystycznych na portalach internetowych oraz w mediach lokalnych i regionalnych. Staramy się też rozpoznać potrzeby szkoleniowe dolnośląskich samorządów lokalnych, aby w dalszej perspektywie przygotować ofertę szkoleń pod kątem ich potrzeb. Prowadzimy też prace projektowe nad aplikacją mobilną gwarantująca codzienny, szybki dostęp do bieżących informacji istotnych dla samorządowców w skondensowanej formie.